مقدمه:
حقوق علم زندگی اجتماعی انسانی است. در قرون اخیر افراد در تلاش بوده‌اند تا با ایجاد ضوابط و مقررات در زندگی اجتماعی و گروهی خود در قالب قرارداد اجتماعی به این رویه نظم و سامان بخشند. در این میان عناصری از گذشته‌های دور و ورود آنها به زندگی مدرن امروزی باعث ایجاد تحولات و نگاه‌های جدیدی در عرصه مسائل حقوقی و اجتماعی شده است. دیه (خونبها) نیز یكی از همین موضوعات است. بررسی و دقت در سابقه‌ی اقوام و تمدن‌های بشری گوناگون نشان دهنده‌ی این مطلب است كه پرداخت غرامت از سوی جانی به عنوان مجازات یا جبران خسارت دارای سابقه‌ای طولانی و دراز به قدمت عمر بشر است. این روند كم‌كم با گذشت زمان و ورود عناصر و اجزای تازه وارد مرحله‌ای جدید شد. در دین اسلام كه دین رسمی حكومت جمهوری اسلامی ایران است این نهاد با صراحت و تأكید مورد قبول قرار گرفت و این نشان می‌دهد كه دیه از احكام امضایی اسلام است كه در واقع در راستای ایجاد صلح و صفا در میان خانواده‌ها و قبایل عرب كه از نظر مسائل اجتماعی در سطح بسیار پایین قرار داشتند به وجود آمد و توسط اسلام تأیید شد. این اختلافات به حدی شدید بود كه موجب بروز جنگ در میان قبایل عرب می‌شد و گاه تا سالیان دراز ادامه می‌یافت. به همین دلیل می‌بینیم كه واژه «ثار» (خونخواهی) واژه‌ای مقدس و قابل احترام نزد اعراب جاهلیت بوده است. دیه اساساً برای همه اشخاص یكسان نبوده است و برحسب شأن و مقام و منزلت مقتول متفاوت بوده است. با ظهور اسلام در جزیره‌العرب و گسترش نفوذ اسلام در این منطقه و مناطق اطراف مفاهیم و اعتقادات و مبانی حقوق اسلام كم‌كم در جوامع اطراف گسترش و رشد و اشاعه یافت و آنها یگانه راه سعادت خود را در اجرای احكام دین اسلام می‌دیدند.
با گذشت زمان و نفوذ اندیشه‌های جدید حقوقی مردم هم در راستای ایجاد یك سیستم حقوقی منظم و با ثبات سعی در ایجاد یك جامعه متشكل و مترقی در قالب‌های جدید و منطبق با تحولات روز بودند و از آنجا كه انسان موجودی فطرتاً اجتماعی است با تشكیل اجتماعات تلاش داشت تا این نیاز خود را برطرف سازد كه مستلزم ایجاد نظم و حكومت قانون و وضع قوانین و مقررات است تا بدین وسیله قوام و ثبات جامعه حفظ شده و زمینه امنیت فردی و اجتماعی به وجود آید. برهمین اساس قوانین حاكم بر هر جامعه محدودیت‌هایی برای افراد خود و در برابر تجاوز و تعدی بر این محدودیت‌ها واكنشی را در نظر گرفته است؛ بدین صورت حقوق جزا به وجود آمد. در ایران هم با توجه به سابقه وجود اسلام و اهمیت آن در نزد مردم و اجرای آن در جامعه، این امر تجلی یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی و حاكمیت قوانین اسلامی محرز و مسلم شد. در میان احكام اسلام، احكام جزایی آن از اهمیت بسیاری برخوردار است چرا كه امروزه به رقیبی برای حقوق غیر آن تبدیل شده است. دیه نیز یكی از این احكام است.
بیان مساله :
اهمیت و ضرورت تحقیق :
اهداف تحقیق :
هدف از این پژوهش بررسی دیه از نظر قرآن و روایات می باشد .
سؤالات تحقیق :
1ـ دیه چیست؟
2ـ سابقه دیه در جهان چگونه است؟
3ـ دیه در دین اسلام و حقوق اسلامی چه جایگاهی دارد؟
4ـ آیا دیه در حقوق اسلام یك حكم تأسیسی است؟
5ـ مقادیر دیه چیست؟
6ـ آیا انواع دیات هم امروزه دارای كاربرد است؟
7ـ حقوق ایران چه نگاهی به این تأسیس اسلام دارد؟
8ـ عملكرد قضایی حقوق جزای ایران نسبت به این تأسیس اسلامی چگونه است؟
9ـ آیا می‌تواند جنبه دوگانه داشته باشد؟
10ـ آیا دیه صرفاً یك تأسیس یك بعدی است؟
11ـ آیا جانی نسبت به ضرر و زیان مازاد بر دیه مسئولیت دارد؟
تعاریف و مفاهیم :
دیه :
مراد از دیه شرعاً «ودی» می‌باشد. ودی معانی گوناگون دارد مانند جاری شدن چیزی و نابودی و هلاكت ولی هرگاه به صورت دیه استعمال شود معنای خونبها را می‌دهد.
«دیه كسر دال به معنای حق قتل است و جمع آن دیات است كه در اصل ودی مثل وعده بوده است كه «واو» آن حذف و «هاء» به جای آن قرار داده شده است» .
دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعین شده است. این مال در اثر ارتکاب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا ولی یا اولیا دم حین الفوت او داده می شود.
قرآن :
قرآن كتاب مقدس و آسمانى اسلام و وحى الهى بر حضرت محمد (ص ) مى باشد .
روایات :
احادیث
احادیث جمع حدیث می باشد ،حدیث اصطلاحا كلامی است كه حاكی قول یا فعل یا تقریر معصوم (ع) باشد و بر آن خبر و سنت و روایت نیز اطلاق شده است .
پیشینه تحقیق :
نرگس پستویی در سال 1389 پایان نامه خود را با عنوان بررسی سیر تحولات تاریخی حقوق جزای زن (باب قصاص و دیه) در فقه و حقوق موضوعه انجام داد ، هدف از این پژوهش، بیان نظر و آراء فقهای امامیه و چندی از فقهای اهل سنت در ادوار فقه راجع به قصاص و دیه زن است. 2. روش پژوهش: ترجمه كتب و تحقیق از منابع موثق بوده است. 3. ابزار اندازه گیری: استفاده از كتب فقهی شیعه و سنی و كتب حقوقی می باشد. 4. كلید واژه ها: حقوق جزای اسلامی، ادوار فقه، قصاص، دیه، زن، قصاص اعضاء زن، دیه اعضاء زن. 5. طرح پژوهش: طرح كلی پژوهش متشكل از سه فصل می باشد. سیر تحولات تاریخی قصاص و دیه زن در فقه امامیه و اهل سنت، قصاص اعضاء و دیه اعضا زن در فقه امامیه و اهل سنت، قصاص زن باردار، قصاص مادر، اشتراك زن در قتل و نظرات فقها در این رابطه، و همچنین نظریه برابری قصاص و دیه زن همراه با دلایل، و همچنین قصاص و دیه زن در حقوق موضوعه را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
خیرالله طاهرخانی در سال 1378 پایان نامه خود را با عنوان مطالعه تطبیقی ضرر و زیان مازاد بر دیه شرعی در فقه و حقوق موضوعه انجام داد ،بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، اسلامی كردن قوانین و مقررات كشور به صورت ریشه‌ای بنیادین آغاز شد. از جمله قوانینی كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس فقه شیعه به مرحله تصویب و اجرا رسید، قانون دیات بود. این قانون در سال 1361 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و برای مدت پنج سال از تاریخ تصویب به صورت آزمایشی قابل اجرا شد. در سال 1370، این قانون مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفت ، و تحت عنوان كتاب چهارم قانون مجازات اسلامی (مصوب 1370) به تصویب رسید و برای مدت پنج سال از تاریخ تصویب قابل اجرا شد. سؤال مهمی كه از بدو اجرای این قانون مطرح بوده است ، این است كه ماهیت دیه چیست ؟ در مورد ماهیت دیه چهار نظریه وجود دارد: -1 دیه مجازات است . -2 دیه مسئولیت مدنی است . -3 دیه تركیبی است از مجازات و مسئولیت مدنی است . -4 دیه دارای ماهیت مستقل است . پی بردن به این مطلب كه آیا ضررو زیان مازاد بر دیه، شرعا و قانونا قابل وصول می‌باشد یا خیر؟ ما ناگزیرم، ابتدا ماهیت دیه را در شرع و حقوق موضوعه بشناسم. اگر ما شناخت درستی از ماهیت دیه نداشته باشیم، مطمئنا نمی‌توانیم به درستی در مورد زیان مازاد بر آن اظهارنظر كنیم. پس شناخت ماهیت دیه در این رساله از اهمیت زیادی برخوردار است .
حامد قدمی در 1390 پایان نامه خود را با عنوان تغلیظ دیه در حقوق کیفری ایران انجام داد ، كه بررسی می كند جنگ، نزاع، قتل، از پدیده هایی هستند که بشر همواره شاهد آن بوده است و برای بازداشتن افراد از تعدی به حقوق یک دیگر تا به امروز تدابیر مختلفی پیش بینی کرده است. یکی از این راهکارها پرداخت دیه از سوی جانی به اولیای دم مقتول می باشد اما در شریعت اسلام کسی که در ماه های حرام و یا در حرم مکه موجب قتل دیگران گردد علاوه بر دیه کامل می بایست ثلث دیه را نیز بدان بیافزاید. حال در این مورد این سوال به ذهن می¬رسد که آیا ماهیت این ثلث دیه در مقام اعمال مجازات هاتکین حرمت این ایام است یا خیر؟آیا اگر فردی مرتکب قتل غیر عمدی گردد نیز باید ثلث دیه را بپردازد؟ حال چنانچه عاقله مسئول پرداخت دیه باشد آیا او هم باید دیه بیشتری بپردازد؟
احمد اکرمی ابرقوییدر سال 1378 پایان نامه خود را با عنوان مطالعه تطبیقی مسئوولین پرداخت دیه درحقوق موضوعه، فقه امامیه و فقه عامه انجام داد ، كه این پایان نامه در چهار فصل تدوین و ارائه گردیده است : فصل اول را به مباحث كلی نظیر تعریف ، تاریخچه، ماهیت حقوقی و موارد پرداخت دیه اختصاص داده‌ایم. در فصل دوم، از جانی به عنوان یكی از مسئولین پرداخت دیه سخن گفته و مباحثی چون قاعده اولیه در مسئولیت و موارد مسئولیت جانی در پرداخت دیه را مطرح نموده‌ایم. فصل سوم، اختصاص به دومین مسئول پرداخت دیه، یعنی عاقله، داشته و در آن، مسائلی همچون تعریف ، تاریخچه، شرایط عاقله، ماهیت حقوقی مسئولیت عاقله، موارد مسئولیت عاقله، شرایط مسئولیت عاقله، توجیه حقوقی و شبهات ضمان عاقله و پیشنهاد جهت جایگزینی عاقله، مورد بررسی قرارگرفته است و بالاخره، در فصل چهارم، بحث در مورد بیت‌المال و دیگر مسئولین پرداخت دیه را پی گرفته و ضمن بیان مفهوم بیت‌المال و ذكر تاریخچه‌ای كوتاه، و تشریح تفاوت یا عدم تفاوت بین دو اصطلاح بیت‌المال مسلمین و بیت‌المال امام، به بیان و شرح وتفسیر موارد مسئولیت او پرداخته و در آخر نیز اقدام به معرفی و تبیین مسئولیت كسان دیگری كه در فقه، و بعضا"قانون ما، از آنها به عنوان مسئولین پرداخت دیه نام برده شده است ، نموده‌ایم.
کبری صادقی در سال 1390 پایان نامه خود را با عنوان تفاوت دیه مسلمان واهل کتاب انجام داد كه در آن بررسی می كند ، قتل پدیده ای است که بشر همواره با آن مواجه بوده است وانسان برای بازداشتن افراد از تعدی به حق حیات دیگری تا کنون تدابیر مختلف ومتعددی را در پیش گرفته وآنها را تجربه کرده است .شریعت مقدس اسلام نیز راهکارهای ویژه ای را برای مقابله با این پدیده ناخوشایند وباز داشتن انسانها از ورود بدان تشریع نموده است به طوری که اگر قتل به صورت عمدی تحقق یابد شریعت اسلام حکم قصاص را برای جانی درنظرگرفتهواگر صورت غیر عمدی واقع شود برای آن دیه را تشریع نموده وجانی را ملزم به پرداخت آن می کند. در این پایان نامه که به بررسی تفاوت دیه مسلمان واهل کتاب پرداخته شده است ابتدا تعاریفی از خود دیه شده وادله نقلی و عقلی بیان شده سپس مقادیر دیه از دیدگاههای اهل تشیع وتسنن ومطالب فقهی هر دو مذهب مطرح شده است .
فرهاد بهرامی در سال 1376 پایان نامه خود را با عنوان بررسی خسارات زاید بر دیه انجام داد ، در فصل اول پیرامون ماهیت خسارت و روش‌های جبران آن مشتمل بر 3 مبحث تحت عناوین -1 اقسام ضرر -2 زیان قابل جبران -3 مسؤولیت مدنی سخن خواهد رفت سپس در فصل دوم به بررسی ماهیت دیه خواهم پرداخت كه در خلال آن، از 3 مبحث تحت عناوین تعریف دیه و تاریخچه آن، بررسی ماهیت دیه و بررسی ماهیت دوگانه دیه بحث خواهد شد و بالاخره در فصل سوم پایان‌نامه نظرات و تصمیمات مختلف قضایی را پیرامون خسارات زاید بر دیه بررسی خواهم كرد كه در این چهارچوب 3 مبحث در خصوص دلایل مخالفین و موافقین قبول این مقوله و راه‌حلهای پیشنهادی كه توسط فقها و علمای علم حقوق ارائه شده مورد بررسی قرار خواهد گرفت .
حمیدرضا جعفری در سال 1382 پایان نامه خود را با عنوان خسارات مازاد بر دیه انجام داد كه در آن به بررسی ماهیت دیه پرداخته است كه دارای ماهیتی مستقل می باشد و سپس مبانی نظری مخالفان خسارات مازاد بر دیه را مورد نقد قرار داده ایم ، دلایل این گروه عبارتند از : 1-ماهیت دیه 2- سكوت در مقام بیان 3- اعتبار امر مختومه و .... در نهایت با رد دلایل مخالفین ، دلایل جواز مطالبه خسارات مازاد بر دیه رامورد بررسی قرار داده ایم و به این نتیجه گیری رسیده ایم كه این خسارات قابل مطالبه می باشد . دلایل مزبور عبارتند از : 1- روایات 2- قاعده لاضرر 3- قاعده نفی حرج 4- قاعده تسبیب 5- بنای عقلا، همچنین رای اصراری به شماره 6 دیوانعالی مورخ 5/4/1375 نیز موید نظریه اخیر می باشد .
روش تحقیق:
روش تحقیق حاضر به صورت كتابخانه ای است.
روش گردآوری اطلاعات :
مطالب مورد نظر در این تحقیق با فیش برداری از كتاب از كتابخانه های معتبر شهر جمع آوری شده است.
ابزار جمع آوری اطلاعات :
كتاب و كتابخانه
دیه
بی تردید یکی از نیازهای بشر، وضع نمودن قوانینی جهت بازداشتن از بزهکاری ها و قتل و جنایت است. احکام دیه نیز یکی از آن هاست که البته فواید دیگری همچون آرام کردن بازماندگان و جلوگیری از عواقب جرم را می توان برای آن برشمرد. می توان ادعا کرد که اسلام کامل ترین قوانین مربوط به قتل و جنایت را دارد و احکام دیه بخشی از این قوانین را به خود اختصاص داده است. برخی از روایات بیان کنندة این است که اصل دیه در زمان جاهلیت مطرح بوده است. برای اثبات این جهت به دو روایت اشاره می کنیم:
الف) عبدالرحمن بن حجاج می گوید:
شنیدم ابن ابی لیلی می گوید: دیه در زمان جاهلیت صد شتر بود و سپس پیامبر آن را تائید فرمود.
ب ) حمادبن عمرو و انس بن محمد از جعفربن محمد (ع) نقل می کنند که آن حضرت از پدران بزرگوار خود نقل فرمود که در وصیت پیامبر (ص) آمده است:
ای علی؛ به درستی که عبدالمطلب پنج سنّت را در جاهلیت پایه گذاری کرد که خداوند آن ها را در آیین اسلام قرار داد؛ و این حدیث ادامه دارد تا آنجا که می فرماید: عبدالمطلب در دیة قتل، صد شتر را سنت گذاری نمود و خداوند آن را تأیید فرمود.
قرآن کریم می فرماید:
و ما کان لمؤمن ان یقتل مؤمناً الاخطئاً و من قتل مؤمنا خطئاً فتحریر رقبة مؤمنة و دیة مسلمة الی اهله الاً ان یصّدّفوا فان کان من قوم عدو لکم1
هیچ فرد با ایمانی مجاز نیست که مؤمنی را به قتل برساند، مگر اینکه این کار از روی خطا از او سر زند و (در عین حال) کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل برساند، باید بردة مؤمنی را آزاد کند و خون بهایی به کسان او بپردازد... .
عالم شیعی، صاحب جواهر (ره) می نویسد:
الاصل فی مشروعیتها الکتاب العزیز و الاجماع و السنة القطعیة؛2
اصل در مشروعیت دیه، کتاب قرآن و اجماع و سنت قطعی و یقینی است .
مفهوم فقهی دیه از دیدگاه قرآن كریم
از آنجایی كه یكی از منابع مهم فقه اسلامی قرآن كریم است كه مورد قبول و پذیرش تمام مذاهب اسلامی است و مبنا و محتوای حقوق اسلامی از این كتاب آسمانی سرچشمه میگیرد لذا در مورد موضوع دیه هم باید به این نكته اشاره كرد كه لفظ دیه فقط دو بار در قرآن مجید در آیه 92 سورة نساء آمده است كه خداوند می‌فرماید:
«و ما كان لمومن ان یقتل مؤمنا الا خطا و من قتل مؤمنا خطا فتحریر رقبة مؤمنة و دیه مسلمه الی اهله الا ان یصدقوا فان كان من قوم عدو لكم و هو مؤمن فتحریر رقبة مؤمنة و ان كان من قوم بینكم و بینهم میثاق فدیه مسلمه الی اهله و تحریر رقبة مؤمنة فمن لم یجد فصیام شهرین متابعین توبة من الله و كان الله علیما حكیما».
یعنی هیچ مؤمنی را نرسد كه مؤمنی را به قتل رساند مگر آنكه به اشتباه و خطا مرتكب آن شود و در صورتی كه به خطا هم مؤمنی را بكشد باید به كفاره این خطا مؤمنی را آزاد كند و خونبها را به صاحب خون تسلیم كند مگر آنكه دیه را به ورثه قاتل ببخشد و اگر این مقتول با آنكه مؤمن است از قومی است كه با شما دشمن و محاربند در این صورت قاتل دیه (خونبها) ندهد لیكن بر اوست كه بندة مؤمنی را آزاد كند و اگر مقتول از قومی است كه میان شما و آن قوم عهد و پیمان برقرار بوده پس خونبها را به صاحب خون پرداخته و بندة مؤمن به كفاره نیز آزاد كنید و اگر بنده‌ای نیابید باید دو ماه متوالی روزه بدارید. این توبه‌ای است كه از طرف خدا پذیرفته شده است و خداوند به اعمال خلق و جزاء آن آگاه و دانا و به همه امور حكیم است.
به طوری كه از محتوای این آیه استنباط می‌گردد مقدار دیه در قرآن كریم تعیین نشده است بلكه به بیان «دیه مسلمه» اكتفا شده است و دیه قبل از اسلام شناخته شده بود ولی به یك میزان واحدی نبود و مقدار و نسبت آن از یك طرف به نفس و طرز فكر اشخاص خونخواه و از طرف دیگر به مقام و شخصیت مجنی علیه بستگی داشت و بدین صورت مقدار آن كم و زیادی می‌شد. و گذشت خانواده مقتول از دیه امری پسندیده و مورد قبول خدا می‌باشد و جمله انباردار است اینكه لزوم پرداخت دیه مشروط به درخواست خانوادة مقتول نیست.
یکی از شگفتی های دین اسلام متناسب بودن احکام و دستورات ان با فطرت انسانها است. اسلام در وضع احکام خود فطرت وسرشت زن و مرد را در نظر گرفته است و احکام را منطبق بر فطرت و سرشت انها وضع کرده است.
زن و مرد از نظر جسمی و روحی با یکدیگر متفاوتند و مسلم است این تفاوت به معنای نقص یکی و برتری دیگری نیست. مثلا مردان از نظر جسمی نسبت به زن ها قوی تر هستند و توانایی بیشتری در انجام کارهای سخت و خشن دارند و یا زنان از ظرافت و زنانگی بیشتری برخوردار هستند و در کاراهایی که نیاز به ظرافت و زیبایی شناسی دارد ، توانایی بیشتری دارند. هیچکدام از این ها نشانه برتری یا ضعف دیگری نیست و از نظر اسلام مذکر یا مونث بودن ، برتری و ارجعیتی ندارد.
دیه در اسلام
دین اسلام دیه زن را نصف دیه مرد تعیین کرده است ، شاید بیان بهتر ان این است که دیه مرد را دو برابر دیه زن قرار داده است ، این حکم به معنی کم ارزش نشان دادن زنان یا برتری مردان نیست و حکمت دیگری دارد.
با نگاه درست به مقوله ی دیه خواهید دانست که دیه ، بها و قیمت انسان نیست. انسان و جان و شخصیت او ، قیمتی ندارد و هیچگاه نمی توان برای ان قیمت گذاشت و دین اسلام هم هرگز این کار را نکرده است و برای انسان و جان او ، قیمت و معادلی قرار نداده است و از همه جالب تر اسلام برای جان انسان ها و مسلمانان ارزش بسیاری قائل است ، به طوری که در قرآن ذکر می شود که اگر شخصی جان یک شخص را به ناحق بگیرد همانند ان است که جان تمام انسان ها را گرفته است ، این مقایسه نشان دهنده این است که برای جان انسان ها نمی توان ارزش و مقداری تعیین کرد.1
دیه ، بها و قیمت جان انسان نیست که اگر تفاوتی در مقدار ان ، در مورد زن و مرد باشد ، به این تعبیر باشد که جان مردان با ارزش تر از زنان است. دیه ، مالی است که در جهت جبران خسارت وارد شده بر بازماندگان شخص کشته ، داده می شود.
دیه یک فرد دانشمند با یک فرد بی سواد برابر است. دیه یک فرد معتاد با دیه یک قهرمان ورزشی برابر است. دیه یک بازرگان و تاجر با یک کارگر برابر است. دیه یک مجتهد با دیه یک فرد عامی برابر است. دیه یک پیرمرد با یک جوان برابر است و ...
مسلم است که این برابری ها در مقدار دیه نشانه ، برابری این افرار با هم نیستند ، چرا که به هر حال این افراد در علم ، ثروت ، توان جسمی و ... در یک سطح نیستند و اگر بنا بر ارزش گذاری باشد باید مقدار دیه متفاوت باشد ، اما همان طور که گفته شد دیه ، بها و قیمت انسان ها نیست بلکه جبران خسارت وارد شده بر بازماندگان است.
با این دید که دیه جبران خسارت وارد شده بر بازماندگان است و نه قیمت و ارزش انسان ها ، به خوبی خواهید دید که تفاوت در دیه زن و مرد نشانه برتری مرد نیست بلکه نشان دهنده نقش بیشتر مرد در اقتصاد خانواده است.
در جوامع امروزی و جوامع قدیم و هم بر اساس اسلام ، مرد عهدار وضعیت مالی و اقتصادی خانواده است و بار اقتصادی و مالی خانواده بر دوش مرد است. مرد موظف به تامین مخارج زندگی و فرزندان و پرداخت نقه به همسر خود است و اگر در این امر کوتاهی کند ، حتی از مراجع قانونی قابل پیگیری است.
1 - نساء (4): 92.
2 - جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی، ج 2، ص 43.
1 - سوره مائده آیه 32
نظرات شما عزیزان:
تبادل لینک هوشمند 
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
